In rook opgegaan

De historie van het railgoederenverkeer in Bergen op Zoom

Uit Bergen op Zoom komen sigaretten, dat weet elke railgoederenliefhebber, maar het is daar allemaal begonnen met de suikerbiet. Een tiental bedrijfsaansluitingen en twee stamlijnen kent Bergen op Zoom in het begin van de 20^ste eeuw; vandaag de dag zijn er nog twee aansluitingen: een voor sigaretten, een voor te verbranden afval en geheel in stijl is de laatste stamlijn inmiddels in rook opgegaan.

De hierna volgende schets van de geschiedenis van de goederenspoorwegen in Bergen op Zoom begint met de actuele situatie en gaat daarna steeds verder terug in de tijd. 

Kragge

Kragge aansluiting, enkele kilometers ten noorden van Bergen op Zoom, wordt in maart 1997 in gebruik genomen ten behoeve van de afvoer van afval. Een paar maanden daarvoor is de vuilverbrandingsinstallatie AVI in de Moerdijk opgeleverd, als resultaat van de inspanningen van de provincie Noord-Brabant om de afvalstromen te kanaliseren. Vlissingen en Tilburg vervoeren hun afval dan al naar de AVI, Acht zal later nog volgen.

Het raccordement bestaat uit een laadspoor en een omloopspoor, waar overigens zelden gebruik van gemaakt wordt.

Het vervoer vindt aanvankelijk plaats in gesloten ACTS-containers en wordt verzorgd door Railion. Treinen worden geduwd uit de richting Roosendaal aangevoerd. De afvoerwagens hangt Railion tijdens een korte tussenstop achter de afvaltrein van de Sloehaven naar Moerdijk. (op 13 juli 2009 doet ACTS dat overigens niet zo; zie bezoekverslag). In 2001 biedt De Kragge nog maar drie wagens met open containers GFT-afval aan per dag. In 2004 wordt het afvalvervoer beëindigd. Begin 2009 pakt ACTS de draad weer op. 

Het afvervoer vanaf De Kragge vindt plaats op basis van een in 1996 gesloten 15-jarig contract. Interessant is de vraag of het over twee jaar ook verlengd zal gaan worden.

Philip Morris

Philip Morris produceert sigaretten die vooral naar Frankrijk en Italië geëxporteerd worden. Sinds de opening in 1980 heeft het bedrijf een spooraansluiting, even ten oosten van station Bergen op Zoom. In 1991 wordt het aantal raccordementssporen verdubbeld. Op het terrein liggen twee laadloodsen met elk een capaciteit van 8 gesloten wagens, een derde loods en drie opstelsporen.

Het sigarettenconcern is in de beginjaren in het bezit van een Zagro en een uit 1957 daterende Deutz-loc. In 1991 wordt van Bemo een O&K-bedrijfsloc gekocht. Als deze in november 2001 de pijp aan maarten geeft wordt een nieuwe O&K van Bemo ingevlogen. Begin 2002 doet Philip Morris alle rangeerwerkzaamheden op het terrein over aan Railion.

In 2003 brengt Railion er tweemaal per dag lege wagens uit Roosendaal of vanaf Rotterdam Feijenoord en voert eenmaal per dag een lange trein af met wagens voor Italië en Frankrijk. De wagens worden in Roosendaal en Kijfhoek verdeeld over diverse unit-cargotreinen. Begin 2004 is de productie zodanig gestegen dat er driemaal per week vanaf Kijfhoek een bloktrein sigaretten via Emmerich naar Italië (Milano Smistamento) trekt, meestal voorafgegaan door een loc van de serie 232.

In de zomer van 2005 komt er een einde aan de hegemonie van Railion: ACTS rijdt met een 1200-loc enkele malen een proefvervoer. Maar Railion wint de concurrentiestrijd.

In de zomer van 2006 wordt nieuw vervoer gespot: regelmatig een ketelwagen koolzuur, aangevoerd uit Polen. Eind 2007 gaat het om twee bloktreinen naar Italië en een groot aantal wagens via Kijfhoek met uc-treinen naar Frankrijk.

In 2008 is het dan toch afgelopen met Railion. Collega HGK neemt het vervoer en het rangeerwerk over. Er rijden voortaan twee treinen per week via Venlo naar Italië, later een trein per week en in 2009 weer twee.

General Electtric Plastics / Sabic

GE produceert sinds 1975 in Bergen op Zoom plastics. Het bedrijf krijgt een vijfsporig emplacement aan het eind van de havenstamlijn.

Het interne vervoer wordt tot 1987 verzorgd door een Unimog; in dat jaar koopt GE een echte loc, een Teletrac van Windhoff.

Jaren geleden was er nog een regelmatige aanvoer van chloor o.a.van Solvay Roermond. Dit stopt in 1988 omdat dan op het terrein zelf chloor geproduceerd wordt. Hiervoor wordt dan zout van Akzo in Hengelo aangevoerd (zie thema 21). In de zomer van 1996 worden voor het laatst bulkwagens zout bij GE afgeleverd. Ze reden bijna dagelijks met het unit-cargonetwerk via Kijfhoek en Roosendaal.

Railmagazine 199 (november 2002) besteedt een artikel aan het spoorvervoer bij GE op het moment dat het weer even opleeft: vijf keer in een jaar een tankcontainer trimethyl-trichloride uit Toulouse. De bediening wordt verzorgd door de ploeg die rond het middaguur bij Philip Morris rangeerwerk verricht. Wanneer ook dit marginale vervoer precies gestopt is, is niet bekend. Feit is dat in de zomer van 2007 (een deel van) het spoor op het terrein verwijderd wordt.

Theodorus Haven

In 1965 wordt de Theodorushaven gegraven en er komt direct een spooraansluiting vanaf de stamlijn langs de Lelylaan (die dan nog niet tot GE doorloopt) die in de beginjaren intensief gebruikt schijnt te zijn. Begin 1998 vervalt de bediening (enkele malen per maand): het ging om één bulkwagen met zetmeel per keer voor de plaatselijke aardappelverwerkende fabriek. De belading verhuist naar het verlaten terrein voor de monumentale werkplaatsloods in Roosendaal. Enkele jaren daarna sneuvelt dit vervoer voorgoed.

B, Jansen Wagon- en werktuigbouw

De firma Jansen bouwt al enige tijd spoorwegmaterieel als het na de Tweede Wereldoorlog verkast van een perceel aan de Galgenlaan waar een spooraansluiting gerealiseerd kan worden. In de jaren na de oorlog reviseert het bedrijf in opdracht van de NS duizenden goederenwagens, vooral kolenbakken. Later besteedt de NS-werkplaats Haarlem ook het werk aan getrokken reizigersmaterieel uit aan Jansen. In de jaren ’50 worden in de bedrijfshal ook nieuwe ketelwagens voor Esso, Pam, Nam en Pieter Bon gebouwd. Later komen daar dienst- en verblijfwagens voor de NS en werkmaterieel voor de metro van Rotterdam en Amsterdam bij en bijv. bovenleidingsmontagewagens voor Strukton. In 1990 worden nog zelfrijdende stellingwagens voor ElectroRail en een Mobitel voor de GVB geconstrueerd.

Voor intern vervoer is sinds 1981 (in elk geval tot 1986) een Deutzloc beschikbaar die aanvankelijk dienst gedaan heeft bij de Suikerunie in Groningen en later bij de suikerfabriek Zevenbergen.

RailKroniek 79 (november 1990) is nog optimistisch over de toekomst van dit bedrijf, maar het zal anders uit pakken. In de railbladen lezen we vanaf die datum niets meer over dit spoorbouwbedrijf, en dat is een veeg teken. Onder de naam Conrail vestigt zich in 1989 een afsplitsing van het bedrijf in Roosendaal.

De site Railtrash van Victor Lansink geeft met geweldige foto’s een beeld van de schamele resten van de bedrijfsgebouwen, met nog twee duidelijk zichtbare putsporen. Rond 1992 schijnen de bedrijfsgebouwen te zijn overgenomen door een bedrijf met de naam Freedom bv en enige tijd later heeft er een brand huis gehouden.

Dienstregeling goederen

In 1997 kent NS Cargo nog het cluster Roosendaal van waaruit de grens naar België, Roosendaal zelf, Bergen op Zoom en Breda bediend worden. In de nacht bereiken twee unit-cargotreinen uit Kijfhoek het emplacement Roosendaal, aan het eind van de middag vertrekken er weer twee naar Kijfhoek. Elke ochtend rond 9 uur rijdt trein 55701 naar Bergen op Zoom om de wagens bij Philip Morris te plaatsen. Rond 11 uur gaan de beladen wagens terug naar Roosendaal waar ze aangehaakt worden aan de trein naar Lille. Zeer incidenteel worden er een of meer wagens meegevoerd voor de havenlijn (m.n. GE). Rond 7 uur is er dan al een rit gemaakt van Roosendaal naar De Kragge voor de aanvoer van lege ACTS-containers. Terug gaat het rond 18 uur naar Lage Zwaluwe waar de wagens achter de Blerickse afvaltrein naar Moerdijk geplakt worden. Sinds 1998 wordt de aan- en afvoer van afvalwagens uit Kragge gecombineerd met die uit Vlissingen Sloehaven.

In 1999 rijdt de Roosendaalse unit cargo, na afhaken van de spaarzame wagens voor Roosendaal direct door naar Bergen op Zoom en plaatst de meestal 30 dichte wagens tellende trein bij de sigarettenboer. De beladen trein wordt in Roosendaal in drieën gedeeld en meegegeven aan de treinen naar Lille, Mannheim (voor Duitsland en Italië) of Kijfhoek (achter de trein uit Antwerpen of de afvaltrein uit Sloehaven).

In 2000 verandert de opzet opnieuw. De lege sigarettenwagens staan nu (in grote hoeveelheden) opgesteld in Rotterdam IJsselmonde. Rond vijf uur in de ochtend arriveert trein 55041 bij Philip Morris, een uur later vertrekt hij weer naar Roosendaal, waar rond 7 uur de ACTS-containers voor De Kragge opgepikt worden.

Na overname van de rangeertaak bij Philip Morris voert Railion trein 55706 in die rond het middaguur 16 lege wagens (exact de capaciteit van de laadloodsen) uit Roosendaal aanvoert en de 16 in de ochtend beladen wagens uit de loodsen haalt en op het terrein stalt. De loc gaat leeg verder naar Sloehaven voor het afvalvervoer. De ochtendploeg doet hetzelfde maar neemt 32 beladen wagens mee naar Roosendaal voor verdere doorvoer.

In 2001 gaan de wagens voor Frankrijk door naar Kijfhoek en worden daar (i.p.v. in Roosendaal) achter de trein naar Lille gehangen.

Vanaf de sluiting van de havenlijn (zie hierna) , de overname van het afvalvervoer door ACTS en van het sigarettenvervoer door HGK heeft Railion niets meer te zoeken in deze contreien.

Historie goederenlijnen

Zoals bij zoveel steden (zie bijv. Maastricht in het thema Zuid-Limburg) wordt het station bij Bergen op Zoom buiten de stadsmuren geprojecteerd. Roosendaal – Bergen op Zoom wordt geopend in 1863. Vijf jaar later kan worden doorgereden naar Goes en in 1873 naar Vlissingen. Het betreft hier Staatslijn F, de Zeeuwse lijn. Hij wordt in 1957 geëlektrificeerd. Pas nadat de militaire vesting is opgeheven (1867) krijgt het station een open verbinding met de stad.

In de jaren ’60 van de 19^de eeuw verschijnen er drie suikerfabrieken in Bergen op Zoom, Wittouck in het zuidwesten, Van der Linden in het noordwesten en Firma Laane in het noordoosten aan het stationsemplacement. Marius Broos schrijft over de ontwikkeling van het spoor rond Bergen op Zoom een interessant artikel in Op de Rails 62-5 (mei 1994).

Al snel zien de bedrijven het belang van het spoor in voor de aanvoer van suikerbieten uit de agrarische gebieden van Oost-Brabant en Zeeland. De Firma Laane vraagt een concessie aan voor een tramlijn naar Tholen. Deze wordt door de NV Stoomtrammaatschappij Bergen op Zoom – Tholenscheveer (BT) in 1882 geopend. De lijn loopt vanaf het stationsplein dwars door de stad, met aan de rand van de bebouwde kom een fabrieksaansluiting en buigt vervolgens in noordelijke richting naar Tholen. In 1886 wordt de tramlijn overgenomen en (in 1987) verlengd tot Ossendrecht (grens) (waar een aansluiting ligt naar Antwerpen) door de NV Stoomtramweg-Maatschappij Antwerpen – Bergen op Zoom – Tholen (ABT). Laanen heeft op deze wijze een groot grondstoffenpotentieel.

Wittouk legt in 1885 een normaalsporige goederenlijn aan vanaf het stationsemplacement via de zuidrand van de stad naar zijn fabrieksgebouwen. Een eigen stoomloc (in 1893 aangevuld met een tweede) verzorgt de tractie vanaf het station. In 1889 wordt een derde rail gelegd opdat ook tramwagens het bedrijf kunnen bereiken. Het aantal raccordementssporen neemt in de loop der jaren steeds verder toe. Wittouck gaat na wat overnames en naamveranderingen sinds 1908 door het leven als NV Algemene Suiker Maatschappij (ASM).

Goederenvervoer door het hart van een stad is lastig en ongewenst. Daarom legt de ABT in 1900 een lijn (die je de tweede stamlijn zou kunnen noemen) langs de noordgrens van Bergen op Zoom aan, terwijl de centrale tramlijn voor personenvervoer gehandhaafd wordt. Van der Linden sluit een overeenkomst met de ABT die inhoudt dat er een derde rail aan het spoor wordt toegevoegd waardoor ook normaalsporige wagens vanaf het station (via de aansluiting van Wittouck) kunnen worden aangevoerd.

In 1899 wordt ten westen van Wittouck de NV Zuid-Nederlandsche Melasse-Spiritus-Fabriek gebouwd (men is zeer creatief in het verzinnen van prachtige bedrijfnamen). Melasse is een afvalproduct van de suikerproductie, dat kan worden verwerkt tot de brandstof spiritus, een bio-ethanolfabriek ante dato! (vele jaren later wordt de naam veranderd in Nedalco). De spooraansluiting is al via het Wittouck-raccordement aanwezig. Hier ligt de oorsprong van de benaming spirituslijn voor de stamlijn(en) van Bergen op Zoom.

Firma Laane overleeft de fusiegolf in 1903 niet, Van der Linden legt het loodje tijdens een felle concurrentiestrijd in 1912. Twee jaar later verschijnt op het terrein van Van der Linden de NV Centrale Potaschraffinaderij. Potasch is een restproduct van de spiritusfabriek dat weer geraffineerd kan worden. De raffinaderij neemt het raccordement van Van der Linden over en het wordt vervolgens door de locs van Wittouk (die tot dan toe uitsluitend de zuidelijke stamlijn bedienen) geëxploiteerd. Er schijnen in de jaren ’20 jaarlijks tot 150 goederenconvooien van en naar het station gereden te hebben. Aan de Havendijk verschijnt later nog de Machinefabriek, IIzergieterij, Constructiewerkplaats Holland, met een eigen spooraansluiting.

We schrijven 1917 als de fabriek van Wittouck door de Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek Zeeland, kortweg De Zeeland, wordt overgenomen. De Zeeland pakt het rigoureus aan, er komen sporen en losplaatsen bij en al in 1921 verrijst een geheel nieuwe fabriek met spooraansluitingen aan de zuidzijde van de Wittoucksingel waar de Coöperatie zelfs een nieuwe (en in 1969 al weer gedempte) haven, de Zeelandhaven laat graven. Het vervoer tussen fabriek en haven gaat eveneens per spoor. Om voldoende aanvoer te realiseren investeert De Zeeland in de bouw van de tramlijnen van Bergen op Zoom naar Lage Zwaluwe en Stavenisse. Het bedrijf is zelfs een van de initiatiefnemers van de in 1927 geopende rondlijn door (de zak van) Zuid-Beveland, een lijn die tot 1972 in stand gehouden is, …jawel voor het bietenvervoer. In 1925 investeert men nog in de stoomtram Breskens – Maldeghem om ook suikerbieten uit Zeeuws-Vlaanderen aan te kunnen trekken. Maar de kosten (m.n. voor de nieuwbouw van de inderdaad imposante opstallen) zijn te ambitieus in relatie tot de verdiensten. Lagere suikerprijzen op de wereldmarkt en hogere voor arbeid en spoorvervoer doen de Coöperatie uiteindelijk in 1929 de das om. De bieten worden verkocht aan Zevenbergen en Dinteloord. 

In 1930 komen de gebouwen in handen van –alweer zo’n tot de verbeelding sprekende naam – het Syndicaat tot liquideering van de bezittingen der suikerfabriek Zeeland.

Terug naar het spoorbedrijf. Zoals gezegd bedient het spoorbedrijf Wittouck sinds 1915 het gehele goederenraccordement Bergen op Zoom. In 1924 maken 10 bedrijven van diens diensten gebruik. (zie overzicht: bedrijfsaansluitingen). Vanaf 1929 neemt het liquidatiesyndicaat (een ware filmtitel!) de exploitatie over en vanaf 1936 de spiritusfabriek., die in 1936 een Ducroba- en 1953 O&K-dieselloc op de rails zet.

Het verval van de infrastructuur dient zich in 1937 aan wanneer de stoomtrams worden opgeheven en in het goederenspoor de derde rail vervalt. De noordelijke stamlijn wordt in 1959 voor het laatst gebruikt.

Even is er een opleving als in 1965 de Theodorushaven gegraven wordt: hier komt een nieuw havenspoor en er komt een vernieuwde aansluiting voor de spiritusfabriek die nu Nedalco heet; de aansluiting van Holland vervalt. In de jaren ’70 wordt de lijn naar de Theodorushaven verlengd tot bij GE-plastics. In de jaren ‘80 komt er een geheel nieuw spoor in het dan aangelegde industrieterrein Noordland.

De eerste stamlijn ligt door de stadsuitbreidingen ondertussen helemaal niet meer aan de rand en levert daardoor te veel overlast en vooral protesten op, met name tegen het chloorvervoer voor GE. In 1987 wordt een nieuwe (de derde) stamlijn opgeleverd opnieuw buiten de stadsgrenzen. Vanaf dat moment is Bergen op Zoom verlost van het vervoer van chemische stoffen door het hart van de stad. Lang heeft men er echter geen plezier van gehad. Een jaar later namelijk vervangt GE de aanvoer van chloor door het ongevaarlijke zout.

In 1994 rijdt er nog elke dag en trein naar GE.

Wij kennen inmiddels het trieste lot dat deze eens zo levendige lijn getroffen heeft: in het voorjaar van 2008 in rook opgegaan.

Met dank aan Frank Schoutren voor commentaar en aanvullingen

Bijlage: Bedrijfsaansluitingen: (niet volledig)